Ο θόλος είναι κοιλότητα, όπως το ανώτερο μισό μιας σφαίρας. Είναι κυρτή επιφάνεια, είναι αψίδα που μπορεί να περιστραφεί γύρω από τον κάθετο άξονα. Ο θόλος συμβολίζει τον θόλο του ουρανού, όπως στις εκκλησίες ο τρούλος είναι μια σφαιρική σκεπή, που δίνει την αίσθηση της πνευματικής ανάτασης, αλλά και της προστασίας του ανθρώπου από το Θεό.
Οι Έλληνες ήταν οι πρώτοι κατασκευαστές στην Ευρώπη, ίσως και στον κόσμο, που αναγνώρισαν τα πλεονεκτήματα του θόλου. Στις ευρωπαϊκές χώρες, αλλά και στην γύρω από τη Μεσόγειο περιοχή παρατηρούνται γύρω στα 50 είδη θολωτών κτισμάτων, σύμφωνα με δημοσιεύσεις του καθηγητή Borut Juvanec.
Στην Ιταλία λέγονται trullo, hiska, caprile, στη Σαρδηνία pinettu, στη Γαλλία cabanes, cabanon, cabottes, bories, κλπ., στη Μάλτα girna, στην Παλαιστίνη mantarah, στην Αίγυπτο nawamis, στην Κροατία kazun. Πρόκειται για θολωτές αγροτικές καλύβες. Στην κάτω Ιταλία στο χωριό Alberobello υπάρχουν πολλά θολωτά αγροτόσπιτα, γνωστά σαν «Trulli». Επίσης, τέτοια κτίσματα με εκφορικό θόλο υπάρχουν και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως στη Σκωτία, στην Ιρλανδία, στην Ισπανία, στην Κορσική, στη Σλοβενία.
Στον ελλαδικό χώρο συναντούμε θολωτές αγροτικές κατασκευές όπως τα μιτάτα ή κούμου στην Κρήτη, τους βόλτους στην περιοχή της Εγκλουβής στην Λευκάδα καθώς και σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Στον νομό Μαγνησίας κατασκευάστηκαν από τον 16ο έως και τον 19ο αιώνα, με σκοπό την αποθήκευση των προϊόντων που παράγονταν στην ευρύτερη περιοχή, αλλά και σε κάποιες χρονικές περιόδους για τη διαμονή και την προστασία των γεωργών και κτηνοτρόφων από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες. Τέτοιες κατασκευές συναντούμε στο Παλιούρι, στα Μελισσάτικα, στο Στουρνάρι, στο Μάραθο, στο Κλήμα, στο Βαθύρεμα, στη Λέστιανη κλπ. Ο χρόνος κατασκευής των θόλων δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια.
Οι θόλοι δεν κατασκευάστηκαν την ίδια εποχή, παρουσιάζουν όμως πολλά κοινά σημεία, όπως ο βασικός τρόπος δόμησης, που για τους περισσότερους ισχύει το εκφορικό σύστημα και για κάποιους άλλους το σφηνωτό (τοποθεσία σφήνας ενδιάμεσα στις πέτρες για στέρεα τοιχοποιία), η χρήση της θολωτής στέγασης σε σχήμα κώνου, το κτίσμα που είναι σφαιρικό ή τετράγωνο, το βασικό υλικό κατασκευής, που είναι η πέτρα, ο γεωργοκτηνοτροφικός χαρακτήρας τους και το ορεινό χαρακτηριστικό της περιοχής που χτίστηκαν. Νότια της Βελανιδιάς, δημιουργείται ένα οροπέδιο με το όνομα Μεγάλη Βελανιδιά. Σε απόσταση περίπου 5 χιλιομέτρων από τον δημόσιο δρόμο, βρίσκεται κτιριακό συγκρότημα, το γνωστό ως «θόλια» ή «θόλοι».
Πρόκειται για ένα λιθόκτιστο πιόσχημο κτιριακό συγκρότημα, το οποίο αποτελείται από επτά ορθογώνια κτίρια, που διατάσσονται σε τρεις πτέρυγες. Το κάθε κτίριο χωρίζεται σε δύο χώρους με τετράγωνη βάση με διαστάσεις περίπου 4x4 μέτρα.
Το κάθε ορθογώνιο κτίσμα έχει μία είσοδο. Οι διαστάσεις των εισόδων διαφέρουν. Η ανατολική πτέρυγα διατηρείται σήμερα κατά το ήμισυ περίπου του μήκους της. Η βόρεια πλευρά αποτελείται από δύο κτίρια και διατηρείται ακέραιη, ενώ η δυτική αποτελείται από τρία ορθογώνια κτίρια. Κάθε ορθογώνιο κτίριο στεγάζεται με δύο θόλους, είναι αυτόνομο και διαθέτει τη δική του είσοδο. Εσωτερικά οι θόλοι φτάνουν τα 4 μέτρα ύψος. Το συγκεκριμένο συγκρότημα είναι μοναδικό στην περιοχή, στην Ελλάδα και ίσως και στον κόσμο. Λογικά το συγκρότημα κατασκευάστηκε ως χώρος αποθήκευσης των προϊόντων από τις καλλιέργειες της συγκεκριμένης αλλά και της ευρύτερης περιοχής στα μεταβυζαντινά χρόνια και στα χρόνια της οθωμανικής περιόδου.
Στην πορεία χρησιμοποιήθηκε και ως καταφύγιο-κατοικία των γεωργών και των κτηνοτρόφων της περιοχής. Κατά το 16ο και 17ο αιώνα σε ολόκληρη την οθωμανική αυτοκρατορία παρατηρήθηκε μεγάλη κτηνοτροφική ανάπτυξη.
Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι την περίοδο αυτή της κτηνοτροφικής ανάπτυξης κατασκευάστηκαν και οι μόνιμες κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις διαχείμασης των κοπαδιών στην περιοχή είτε στα συγκροτήματα θόλων, είτε στους μεμονωμένους θόλους.
Στο βίντεο, ο αρχιτέκτονας Δημήτριος Καραγκούνης, Επίτιμος Προϊστάμενος του Τμήματος Αρχαιολογικών Έργων και Μελετών της ΕΦΑΛΑΡ σχολιάζει την σημερινή κατάσταση των θολωτών κατασκευών...
